Tarik-i Tedrisin Ber-vech-i Âti Islah ve Tesviyesine
Dünyada eʿazz-ı metalib ve eşref-i mearib Kitab ve Sünnet natık olduğu üzere ulum ve maarifle tehalli ve dekaik ve letaifle tecelli olup binaenaleyh eslaf-ı kiram talim ve taallüm-i fünuna kıyam ve mesail-i mütûna itina ve ihtimam ile nail-i meram olmuşlar ise de bir müddetten beri şürûh ve havâşî izafe ve sülük-i müzakereye çekilerek tatvil-i mesafe olunduğu cihetle bidayet-i tahsilde ekser-i talebe-i ulumun zihinleri eskal-i kıyl ü kal altında ezilip kuvve-i istihraciyye husulene medar olmak üzere fehm ve zabtı lazım olan kavaid ve usuldür. Devr ve ileride terettüb edecek makâsıda vusûlden bütün bütün mehcûr olduklarına binâen bazı şürûh ve havâşî tayy edilerek tarîk-i tedrîsin ıslâhına lüzûm-ı hakîkî görünmekle mahzâ asr-ı maârif-hasr-ı cenâb-ı tâcdârî âsâr-ı terakkî-nisârından olarak tarîk-i mezkûrun ıslâh ve tesviyesine ber-vech-i âtî karar verilmiştir.
(Maksad)
Ale’l-umum Talabe-i Ulum Haklarında Enfaʿ Olan Tarik-i Tedris Beyanındadır
“Emsile”
Birinci madde – Emsileyi tedrîse bedʾ eden muallimîn efendiler Emsile-i Muhtelife ve Muttaride’nin sîgalarını meʿa-meânîhâ talebeye hıfz ettirip külle yevm bazısının mahfûzâtını istimâʿ eyledikten sonra ol günün dersine şürûʿ eyleye ve esnâ-yı tedrîste sîgaların iştikâklarını talebeye tasvîr ve bi’s-suâl sâir kelimâtı, sîga-i mezkûreleri tatbîk ve icrâ ettirerek ol günün dersi ikmal oluna. İmdi emsile bu vecihle tedris olunarak beyne’l-ʿıydeyn hatm olunacaktır.
“Bina, Maksûd ve İzzi”
İkinci Madde: Baʿde ʿîdi’l-adhâ binâya bed’ olunup külle yevm talebenin bazısına kıraat olunan derslerin mefhumlarını okutturup istimâʿ oluna ve bazısına ol dersin manası verdirilip ve bazısına kelâmlarını sebkat eden bâblara tatbîk ettirildikten sonra ol günün dersine şürûʿ olunup esnâ-yı tedrîste talebeye teksîr-i suâl edilerek malûmât-ı sâbıkaları icrâ ettirile. İmdi binâ bu vecihle tedrîs olunarak bir buçuk mâhda ikmâl oluna baʿdehû maksûda bedʾ olunup ol dahi ber-minvâl-i sâbık tedrîs olunarak bir buçuk mâhda hatm oluna, baʿdehû İzzî’ye şürûʿ olunup bu dahi ber-minvâl-i mezkûr tedrîs olunarak ol senenin cumâdelâhiresi nihâyetinde tekmîl olunacaktır.
“Avamil”
Üçüncü madde – İkinci sene baʿde ʿîdi’l-fıtr Avâmile bedʾ oluna fakat Avâmile bedʿ eden tâlib sarfa bedʿ eden tâlib gibi ilm-i nahivce gayet mübtedî olduğundan Tuhfe okunmayarak yalnız Avâmil okunup âmil ve mâmûl ve irâbların esmâ-i ıstılâhiyyesi ve envâʿ ve efrâdı zihinlerinde takarrur etmek için âmil ve mamûl ve irâblardan teksîr-i suâl ve bazen kavâid-i sarfiyye dahi icrâ ve kıraat olunan derslerin mefhumlarını ezberlettirip istimâʿ oluna. İmdi kitâb-ı mezkûr bu vechile tedrîs olunup (ve fakat) kelimesine kadar irâb yazdırılarak gâyet-i Muharrem’de ikmâl olunacaktır.
“İzhar ve Kafiye ve Îsâgûcî”
Dördüncü madde – Ol senenin Saferu’l-hayrında İzhar’a bedʾ olunup Adalı okunmayarak ber-minvâl-i sâbık tedrîs ve sene-i âtiyenin yani üçüncü senenin Rebîülevveline kadar tekmil edilecektir. Baʿde Veled-i Şerîf Kafiye’ye bedʿ olunup hâşiye-i ʿİsam ve sâir havâşî okunmayarak ancak Câmî ile beraber tedrîs olunacaktır. Bu dahi kavâid-i sarfiyye ve kırâat olunan kavâid-i nahviyye icrâ ve Kafiye’nin ibâresi hıfz ettirilecek ve irabı yazdırılarak beşinci senenin Receb-i şerîfine kadar meʿa-tedrîs metn-i Îsâgûcî ikmâl olunacaktır.
“Fenârî ve Tasavvurât ve Tasdîkât”
Beşinci madde – Altıncı sene baʿde îd-i Fıtr Fenârî’ye bedʾ olunup Mehmed Emîn ve Kara Halil okunmayarak yalnız kavl-i Ahmed ile tedrîs olunacaktır. Bu dahi metn-i Îsâgûcî ve Fenârî’de kavâid-i sarfiyye ve nahviyye ve malûmât-ı sâbıkaları olan kavâid-i mantıkiyye icrâ olunarak ol senenin Cemâziyelâhire’si nihâyetinde ikmâl olacaktır. Ve yedinci sene baʿde îd-i Fıtr Tasavvurat’a şürûʿ olunup meaʿt-Tasdîkât üç senede tekmîl olunacaktır.
“Şerh-i Akâid ve Kâdımîr ve Celâl”
Altıncı madde – Onuncu sene baʿde îd-i Fıtr Şerh-i Akâid’e bedʾ olunup üç senede yani on ikinci senenin Cemâziyelâhire’si gâyetinde ikmâl olunacaktır. Ve on üçüncü sene baʿde îd-i Fıtr Kâdımîr’e bedʾ ve bir buçuk senede tekmîl olunup baʿdehu Celâl’e şürûʿ olunacaktır. Ve işbu derslerin evâilinde teberrüken Şifâ-i Şerîf okumak layıktır.
“Eyyâm-ı Tahsîlde Baʿde’l-Asr Tedrîs Olunacak Kitaplar”
Yedinci madde – Eyyâm-ı tahsîlde baʿde’l-asr Avamil ve İzhar’a bedʾ evanında Halebî’ye şürûʿ, baʿde ikmâlihî Mültekâ’ya bedʾ olunup mesâili güzelce talebeye tasvîr oluna ve baʿde ikmâlihî Muhtasar-ı Meânî tedrîs ve metni talebeye tefhîm olunup baʿde ikmâlihî Mirʾât’a ve ba’dehu Mutavvel’e şürûʿ ve baʿdehu Tavzih tedrîs olunacaktır.
“Eyyam-ı Tatilde Tedris Olunacak Kitaplar”
Sekizinci mâdde: Talebe-i ulûm eyyâm-ı tatilde sermâye-i kemâl olan ömr-i azîzi zâyi etmeyüb ilm-i Tefsîr ve ilm-i Hadîs ve Fıkıhdan (Dürr-i Muhtâr) veyâ (Dürer) gibi ve ilm-i Vaz’dan (Vaz’iyye) ve ilm-i Münâzaradan (Hüseyniyye) ve (Velediyye) gibi ve ilm-i Beyândan (Ferîde) ve (Alâka) ve ulûm-ı Riyâziyyeden (Heyʾet) ve (Hendese) ve (Hesâb)a dâir kütüb ve resâil tedrîs (ve hat ve inşâya) dahi saʿy ile tahsîl-i kemâl eyleyeler ve talebe-i ulûm esbâb-ı feyzini öğrenip tarîk-i tahsîlde kusûr etmemek içün ilm-i sarfa bedʾ zamânında tatîl günleri baʿde’l-asr (Talîmü’l-Müteallim) kitabı okumak layıktır.
(Hâtime)
“Tarîk-i Mütâlaa-i Ders Beyânındadır”
Malum ola ki mütâlaaya şürûʾ olundukta ibtidâ (metne) bir bahsin evvelinden âhirine kadar zihinde manâ zâhiren müntekaş olur mertebe nazar-i icmâlî ile nazar oluna, baʿdehu dikkat-i nazarla Umûr-ı Tasavvuriyye ve Tasdîkiyye mülâhaza oluna. Şöyle ki bu lafız şu manaya (mevzûʿ mudur) değil midir ? Alâ külli’t-takdîreyn bu lafz ile (murâd ancak) şu mana mıdır yoksa başka manaya ihtimali var mıdır ve bu lafız (müfred midir) (mürekkeb mi) müfred olduğu sûrette (isim) ya (fiil) veya (harf midir) ki mesela isim ise (mureb mı) (mebnî mi) mureb veyâ mebnî olduğu takdîrce hangi kısmındandır? Ve (fiil) ise hangi bâbdandır? Ve lâzım mıdır veyâ müteaddî mi ve fiil-i tâm veyâ nâkıs mıdır ve (harf) ise âmil midir değil midir ? Ve âmil olduğu hâlde hangi nevidendir? Ve mürekkeb olduğu sûrette tam mıdır, nâkıs mıdır? Alâ külli’t-takdîreyn hangi kısımdandır? Ve (bu lafız) müsned veyâ müsnedün-ileyh midir ve niçün zikr veya takdîm ve teʾhîr olunmuştur ? Ve kıs alâ hâzâ. (Baʿdehu şerhe) nazar olunup şârih zikr eylediği manayı metnin neresinden ahz etmiştir? Teemmül oluna (ve menʿ) veya (nakz) veya muâraza bulmağa ictihâd oluna. (İmdi) bu vechile nazar olundukda ya bir itiraz bulunur veya bulunmaz bulunduğu takdirce defʿiçün dahi tedebbür oluna ki defʿi kâbil midir, değil midir. Ve eğer itiraz bulunmaz ise bu adem-i vücûd ya müellifin kemâlinden veyâhûd tâlibin kusûrundandır. Pes fütûr getirilmeyip itirazdan sâlim olanı gayr-i sâlimden temyîze cid ve ictihâd oluna, zîrâ müteallim olan kimse fehmde tehâvün ve tekâsül edüp de bir iki mahalli fehm etmez ise adem-ül-fehm ona mutâd olur demişler. (Bu abd-i dâʿiyân) ve ale’l-umûm bendegân-ı duâ-gûyân haklarında sezâvâr buyurula gelen teveccühât-ı mahsûsa-i tâcdârî ve inâyât-ı mahza-i cenâb-ı pâdişâhî âsârından olarak tarîk-i tedrîs ve tedrisîn ıslâhı hakkında meclis-i âcizânemizde bi’l-ittifâk verilen karâr ber-vech-i bâlâ tahrîr ve imlâ olunduğundan nezd-i âlî-cenâb-ı fetvâ-penâhîlerinde rehîn-i tensîb ve kabûl olduğu hâlde icrâ-yı îcâbı bâbında emr ü irâde hazret-i veliyyü’l-emrindir.
| Müderrisînden Mukarrir Samsûnî Halil | Mütekâidînden Ahmed İzzet | Mine’l-Mevâlî Süleyman Vehbi |
| Mine’l-Mevâlî İbrahim Edhem | Bâ-pâye-i Edirne
Mustafa Şevket |
Bâ-pâye-i İstanbul
Muhammed Muhyiddin |
| Müderrisînden Karacasulu Ahmed Necip | Müderrisînden Balıkesirî Mustafa | Müderrisînden Ahıshevî Süleyman |
| Müderrisînden Mukarrir-i Kangırî Abdülkerim | Müderrisînden Mukarrir-i Kangırî Ali Niyazi | Müderrisînden Mukarrir-i Amâsî Mustafa Tevfik |
Dergi : Beyanülhak, 15. Sayı, 18 Zilhicce 1326
Hazırlayan ve Editör: Muhammed Salih Yıldız
Link: https://isamveri.org/pdfosm/D00524/1324_15/1324_15_s.322-324.pdf